शीर्षक: प्रकाशाची वाट
संध्याकाळची वेळ होती. सूर्य अस्ताला जात होता, आणि त्याचे मंद सोनेरी किरण, पणजीच्या जुन्या, अरुंद गल्लीतून नुकत्याच लावलेल्या दिव्यांच्या पिवळ्या प्रकाशात मिसळून जात होते. या गल्लीत, एका पडक्या चाळीच्या एका कोपऱ्यात, मंजिरी राहायची. तिच्या आयुष्यात प्रकाश नावाचा शब्द केवळ दिव्यांपुरताच मर्यादित होता. तिचं जग म्हणजे दारिद्र्य, रोजची उपासमार, आणि सगळ्यात मोठी भीती—मंजिरीचा बाप. व्यसनाच्या गर्तेत खोल गेलेला तो माणूस, रोज दारू पिऊन यायचा आणि घरात गोंधळ घालायचा.
मंजिरी दहा वर्षांची होती. तिची आई चार वर्षांपूर्वी एका मोठ्या आजारपणात देवाघरी गेली होती. तिच्या जाण्याने मंजिरीच्या आयुष्यातलं शेवटचं ‘चांदणं’ही मावळलं होतं. घरामध्ये, शिक्षणाचा किंवा आनंदाचा लवलेशही नव्हता. मंजिरीला शाळेत जायचं होतं, पण वडिलांच्या भीतीपोटी आणि घर चालवण्यासाठी थोडंफार काम करण्याच्या गरजेमुळे ते शक्य नव्हतं. तिचे बालपण कोमेजलेल्या फुलासारखे झाले होते.
गल्लीच्या दुसऱ्या टोकाला, एका सुंदर, टुमदार बंगल्यात दिनेश सर राहायचे. ते नुकतेच निवृत्त झालेले शाळेचे मुख्याध्यापक होते. समाजसेवा आणि ज्ञानदानाची त्यांना आवड होती. आपल्या बंगल्याच्या अंगणात त्यांनी लहान मुलांसाठी एक अनौपचारिक वाचनालय सुरू केलं होतं.
एक दिवस, मंजिरी रस्त्याच्या कडेला कचऱ्याच्या ढिगाजवळ बसून होती. तिच्या डोळ्यांमध्ये एक अनामिक भीती आणि भुकेची वेदना स्पष्ट दिसत होती. त्याचवेळी, दिनेश सर त्यांच्या सायकलवरून तिथे आले. त्यांनी मंजिरीला बघितलं. “अगं, बाळा, इथे काय करतेस?” त्यांनी आपुलकीने विचारलं.
मंजिरीने भीतीने मान खाली घातली. “काही नाही, साहेब,” ती दबक्या आवाजात बोलली.
“मी तुला रोज बघतो. तू शाळेत का येत नाहीस? तुला वाचायला-लिहायला आवडत नाही का?” सरांनी विचारले.
मंजिरीचा बांध फुटला. ती रडू लागली. तिने थरथरत्या आवाजात आपल्या परिस्थितीबद्दल, वडिलांच्या त्रासाबद्दल सगळं सांगितलं.
दिनेश सरांनी शांतपणे तिचं बोलणं ऐकलं. त्यांच्या मनात एक विचार आला. दुसऱ्या दिवशी, संध्याकाळच्या वेळी, सर थेट मंजिरीच्या घरी गेले. त्यांचे अचानक घरात येणे बघून मंजिरीचे वडील चक्रावले. सरांनी त्यांना शांतपणे, पण ठामपणे मंजिरीच्या शिक्षणाचं महत्त्व सांगितलं, तिच्या भविष्याचा विचार करण्यास प्रवृत्त केलं. त्यांनी त्यांना समजावलं की, “तुमच्या या वागण्यामुळे तुम्ही फक्त मंजिरीचं नाही, तर स्वतःचंही नुकसान करत आहात. माणूस म्हणून जगायची संधी तिला मिळाली पाहिजे.”
सुरुवातीला मंजिरीच्या वडिलांनी विरोध केला, पण सरांच्या शांत आणि तार्किक बोलण्यापुढे ते निरुत्तर झाले. दिनेश सरांनी त्यांना मदत करण्याची, व्यसनमुक्ती केंद्रात जाण्याचा सल्ला दिला आणि मंजिरीला शिकवण्याची जबाबदारी स्वतः घेतली. त्यांनी मंजिरीला रोज संध्याकाळी आपल्या वाचनालयात बोलावले.
मंजिरीच्या आयुष्यात तो क्षण ‘तिमिरातून प्रकाशाकडे’ घेऊन जाणारा ठरला. रोजच्या वाचनालयात ती मन लावून शिकू लागली. तिला अक्षरं आणि शब्दांची ओळख झाली. तिच्या चेहऱ्यावर भीतीची जागा आता एक आत्मविश्वासपूर्ण हास्य घेऊ लागलं. तिचा बापही, सरांच्या मदतीने, हळूहळू व्यसनाच्या विळख्यातून बाहेर पडू लागला.
काही महिन्यांतच, मंजिरीची प्रगती बघून दिनेश सरांनी तिला जवळच्या शाळेत प्रवेश मिळवून दिला. तिने शाळेतही चमकदार कामगिरी केली.
एक दिवस, मंजिरी दिनेश सरांच्या पाया पडली आणि म्हणाली, “सर, तुम्ही माझ्या आयुष्यात ‘गुरु’ म्हणून आलात. तुम्हीच मला खरं शिकवलं की, दुरितांचे तीमिर जाओ याचा खरा अर्थ काय आहे. माझ्या आयुष्यात जे दु:ख आणि अज्ञान होतं, ते तुम्ही तुमच्या ज्ञानाच्या आणि मायेच्या प्रकाशाने दूर केलं.”
दिनेश सरांनी हसून तिच्या डोक्यावरून हात फिरवला. कारण त्यांना माहित होतं, मंजिरी आता केवळ एक विद्यार्थिनी नव्हती, तर ती एक ज्योत होती— जी केवळ तिच्या आयुष्यात नाही, तर तिच्या वडिलांच्या आणि समाजाच्याही काही भागांत ‘ज्ञानाचा प्रकाश’ घेऊन जाणार होती. अशाप्रकारे, एका निस्वार्थ प्रयत्नाने, एका लहानशा गल्लीतील एका निरागस मुलीच्या आयुष्यातून दु:खाचे आणि अज्ञानाचे ‘तीमिर’ (अंधार) कायमचा दूर झाला.