#माझ्यातलीमी
#वीकेंड टास्क (३०/१०/२५)
#वर्तमानपत्र सदरलेखन.
भ्रमंती
शिवतेज्याची साक्ष :- पुणे ते रायगड एक अविस्मरणीय भ्रमंती.
(१)
* शिवभूमीकडे प्रस्थान :- पुणे ते पाचाडची वाटचाल.
सकाळचे सहा वाजले होते. अजूनही पूर्णपणे शहर जागे झाले नव्हते पण आमच्या मनात मात्र राजधानी असलेल्या रायगडाला भेट देण्याची तीव्र उत्सुकता निर्माण झाली होती. पुणे शहरातून बाहेर पडून आम्ही एन एच 48 ( पुणे – मुंबई एक्सप्रेस वे) मार्गे खोपोली कडे प्रवास सुरू केला. त्यानंतर मुळशी मार्गे निसर्गरम्य आणि वळणदार ताम्हीणी घाटाची वाट निवडली.
ताम्हिणी घाटातून जाणारा प्रवास म्हणजे निसर्गाचे एक अनोखे वरदानच! पावसामुळे सर्वत्र दाट हिरवळ पसरलेली. उंच कड्यावरून कोसळणारे छोटे-मोठे अनेक शुभ्र झरे आणि धबधबे. धुक्याची हलकी चादर मनमोहून टाकणारी. पुणे ते महाड ( जवळपास 170 किलोमीटर) या मार्गावर निसर्गाच्या अप्रतिम सौंदर्याचा अनुभव घेत आम्ही महाडला पोहोचलो.
महाड हे डॉक्टर. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या,” चवदार तळे” सत्याग्रहामुळे प्रसिद्ध आहे. महाड पासून सुमारे 25 किलोमीटरवर रायगड किल्ला आहे.
महाड हून रायगडच्या पायथ्याशी असलेल्या पाचाड गावात पोहोचलो. पाचाड येथे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री राजमाता जिजाऊंची समाधी आहे. या महान मातेला वंदन करून आम्ही रायगडाच्या मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ म्हणजे रोपवेच्या तळाशी पोहोचलो. रायगडावर जाण्यासाठी पायऱ्या किंवा रोपवेचा पर्याय आहे. वेळेची बचत आणि नैसर्गिक दृश्यांचा अधिक चांगला अनुभव घेण्यासाठी आम्ही रोपवेचा पर्याय निवडला. रोपवेमधून अवघ्या काही मिनिटातच आम्ही गडाच्या माथ्यावर पोहोचलो.
(२)
* रायगडावर प्रवेश :- ” दुर्गराज” चे भव्य स्वागत.
रोपवेतून उतरल्यानंतर गडाच्या भव्यतेची पहिली जाणीव झाली. ती पालखी दरवाजातून ( मेणा दरवाज्यातून ) आत प्रवेश करताना हा दरवाजा विशेषतः महाराजांच्या पालखी साठी तयार करण्यात आला होता.
* जगदिश्वर मंदिर आणि समाधी स्थळ :-
गडावर उतरल्यावर सर्वात आधी दर्शन होते ते जगदीश्वर मंदिराचे आणि त्याच्या बाजूला असलेल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या समाधीचे. महाराजांच्या समाधीसमोर नतमस्तक झालो. हे तेच स्थान आहे, जिथे तीन एप्रिल 1680 रोजी महाराजांनी अखेरचा श्वास घेतला.
त्यांच्या समाधी जवळ त्यांचा इमानि श्वान,” वाघ्या” कुत्र्याचे ही स्मारक आहे. जो त्यांच्या निधनानंतर महाराजांच्या चितेवर उडी मारून प्राणार्पण झाला होता . हा क्षण प्रत्येक शिवभक्ताच्या डोळ्यात पाणी आणणारा होता.
* शिरकाई देवीचे मंदिर :-
गडाची अधिष्ठात्री देवता असलेल्या शिरकाई देवीच्या मंदिरात जाऊन आम्ही गडावरच्या भ्रमंतीसाठी आशीर्वाद घेतला.
(३)
* राजधानीचे वैभव :-
प्रशासकीय आणि निवासी परिसर – समाधी परिसरापासून आम्ही गडाच्या मुख्य आणि मध्यवर्ती भागाकडे वळालो, जो एकेकाळी मराठा साम्राज्याच्या सत्तेचे केंद्रस्थान होते.
* बाजारपेठ ( होळीचा माळ )
इथे आजही जुन्या दगडी बांधकामाचे अवशेष दिसतात. गडावरच्या दोन्ही बाजूला असलेल्या या चौरेचाळीस दुकानांच्या ओळी पाहून, त्या वेळच्या गडावरील समृद्धीची स्पष्ट कल्पना येते. हा सुमारे 40 फूट रुंदीचा रस्ता त्या काळात व्यापारी केंद्र होता.
* नगारखाना :-
बाजारपेठ संपल्यावर थेट समोर उभा असलेला नगारखाना ( वाद्यगृह ) बालेकिल्ल्याच्या प्रवेशद्वाराचे काम करतो. पूर्वी येथूनच महत्त्वाच्या प्रसंगी रणवाद्ये आणि नगारे वाजवले जात असत.
* राज्यसभा ( सिंहासनाचा चौथरा )
नगारखान्यातून आत प्रवेश केल्यावर डाव्या हाताला राजसभेचा विस्तीर्ण परिसर आहे. याच ठिकाणी सहा जून सोळाशे 74 रोजी, छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक सोहळा संपन्न झाला होता.
सिंहासनाचा भव्य चौथरा आज महाराजांच्या पराक्रमाची आणि ऐश्वर्याची साक्ष देत उभा आहे. या दरबाराच्या रचनेत ध्वनी शास्त्राचा विचार केलेला दिसतो. समोरच्या दरवाज्यात (नगारखाना) हळू बोलले तरी ते सिंहासनाच्या चौथर्‍याजवळ स्पष्ट ऐकू येते.
* राण्यांचे महाल ( राणीवसा )
राज्यसभेच्या बाजूला राण्यांच्यासाठी बांधलेल्या सात महालांचे अवशेष आहेत. ही रचना त्या काळातील वास्तुकलेचा उत्तम नमुना आहे. जी आजही चांगल्या अवस्थेत टिकून आहे. या परिसरात पाण्याची ही उत्तम सोय केलेली दिसते.
* खाजगी वाडा आणि हत्ती तलाव :-
राजसभेजवळच महाराजांचा खाजगी वाडा (निवासस्थान ) तसेच हत्तींना पाणी पाजण्यासाठी आणि इतर कामांच्या साठी बांधलेला हत्ती तलाव आजही अस्तित्वात आहे.
*. अष्टप्रधान मंडळांचे वाडे :-
गडावरच्या प्रशासकीय व्यवस्थेची कल्पना देणारे अष्टप्रधान मंडळाच्या मंत्र्यांचे वाडे आणि सरकारी इमारतींचे अवशेषही इथे दिसतात. जे गडावरील शिस्तबद्ध कारभाराची आठवण करून देतात.
(४)
* गडाचे टोक आणि निसर्गाची भव्यता :-
गडाच्या मध्यभागातून आम्ही गडाच्या टोकाकडील भागाकडे वळालो.
* गंगासागर तलाव :-
गडावरील पाण्याची गरज पूर्ण करण्यासाठी बांधलेल्या या विशाल तलावाचे पाणी आजही स्वच्छ थंड आणि शांत आहे.
* हिरकणी बुरुज :-
गडाच्या पश्चिम दिशेला हा बुरुज हिरकणी गवळणीच्या धाडसाची कथा सांगतो. आपल्या तान्ह्या बाळाला भेटण्यासाठी रात्रीच्या वेळी या कठीण कड्यावरून ती खाली उतरली. हा बुरुज महाराजांनी तिचे शौर्य पाहून बांधला. येथून खालच्या दरीचे दृश्य थरारक वाटते.
एक स्त्री हा बुरुज उतरून खाली जाऊ शकते तर शत्रूही वर येऊ शकतो. याची कल्पना राजांना आली.
* टकमक टोक :-
रायगडाचे सर्वात प्रसिद्ध आणि भयावह ठिकाण. गडाच्या उत्तरेकडील या टोकावरून गुन्हेगारांचा कडेलोट करण्याची शिक्षा दिली जात असे. या टोकावरून खालील दरी आणि दूरवरचा निसर्गरम्य परिसर खूपच भव्य आणि सुंदर दिसतो.
(५)
* शिवचरित्राची प्रेरणा घेऊन परतीचा प्रवास :-
रायगडावरचा संपूर्ण दिवस शिवचरित्रातील महत्त्वाचे टप्पे, त्यांचे कार्य आणि त्यांच्या दूरदृष्टीची साक्ष देत होता. प्रत्येक ठिकाणी इतिहासाची स्पंदने जाणवत होती. संध्याकाळी चार साडेचार च्या सुमारास शिवसुर्याच्या मावळत्या किरणांमध्ये आम्ही रोपवेने खाली उतरलो आणि पाचाड कडून पुण्याकडे परतीचा प्रवास सुरू केला.
रायगडाची ही भ्रमंती केवळ एका किल्ल्याला भेट देणे नव्हते तर मराठा साम्राज्याच्या आत्म्याला स्पर्श करणे होते. शिवरायांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेल्या या,” दुर्ग राजाच्या” आठवणी आणि त्यांनी दिलेली स्वराज्याची प्रेरणा घेऊन आम्ही पुण्याच्या दिशेने निघालो.
” रायगड किल्ला महाराष्ट्राची शान आहे,
छत्रपतींच्या शौर्याचा तो मान आहे !”
अशा या किल्ल्यांचे जतन आणि संवर्धन करणे हे आपले कर्तव्य आहे.
सौ .स्मिता अनिल बोंद्रे.
©®