#नाट्यलेखन

*भाषा दरबार उघडतोय,
मराठी भाषेचा!*

भाग एक –
एकूण 5 पात्रे स्टेज वरती येताना
प्रथम स्नेहल नावाचे पात्र –
( स्टेजवर आगमन करताना)
स्नेहल – नमस्कार मंडळी……
त्या पाठोपाठ
नमस्कार.. नमस्कार…नमस्कार…. नमस्कार…..( इतर चार पात्रे स्टेजवर पदार्पण करत येतात)
स्नेहल- आज आहे 27 फेब्रुवारी.
माधव- हो…, मग…
सिद्धी – अरे, मग काय करतोस?
आज आहे,’मराठी भाषा गौरव दिवस.’
सागर – कसला दिवस?
सिद्धी – अरे, ‘मराठी भाषा गौरव दिवस.’
सागर – आम्हाला तर स्वातंत्र्यदिन, प्रजासत्ताक दिन माहित आहेत. हा कसला दिन…..?म्हणे, ‘मराठी भाषा गौरव दिन.’
पूजा – अरे, तुला ‘मराठी भाषा गौरव दिन’ माहित नाही. कमाल आहे बुवा.

सागर – मराठी भाषा गौरव दिन, तो.. कसला? आणि तो का साजरा केला जातो?
स्नेहल- मराठी भाषा ही ज्ञानभाषा होण्यासाठी ज्यांनी अथक परिश्रम केले, त्या विष्णू वामन शिरवाडकर म्हणजेच वि.वा. शिरवाडकर यांचा जन्म दिवस म्हणून साजरा केला जातो.
सागर – आता हे वि. वा. शिरवाडकर कोण?
माधव- वि. वा. शिरवाडकर तुला माहीत नाहीत?
सागर – नाहीत बुवा.
स्नेहल- अरे,आपल्याला एक कविता होती.आठवते का तुला?
सागर – कोणती गं?
स्नेहल-
“ओळखलंत का सर मला
पावसात आला कोणी?

कपडे होते कर्दमलेले
केसावरती पाणी….”
सागर – हां, ती होय…. ‘कणा’कविता.
स्नेहल- हो तीच, तिचे कवी, ‘कुसुमाग्रज’ म्हणजे’ वि वा शिरवाडकर.’

सिद्धी- मला तर बाबा, ‘शिरवाडकारांच्या’ म्हणजेच ‘कुसुमाग्रजांच्या’ कविता खूप आवडतात.
माधव- कोणत्या? कोणत्या गं…?
सिद्धी –

उठा उठा हो चिऊताई,
सारीकडे उजाडले,
डोळे तरी मिटलेले अजूनही.

काय सुंदर चिऊताईच वर्णन. तर

हळूच या हो, हळूच या!
गोड सकाळी ऊन पडे
दवबिंदूचे पडती सडे

यात तर निसर्गाचे वर्णन अतिशय सुरेखपणे केलं आहे कुसुमाग्रजांनी.

स्नेहल- ते सगळं राहू द्यात.
तुम्हाला माहित आहे का आपण ज्या महाराष्ट्रात राहतो त्या राज्याची व गोवा राज्याची मराठी ही अधिकृत राजभाषा आहे.
माधव- हो- हो बरोबर आहे. भारताच्या 22 अधिकृत भाषांपैकी मराठी ही एक अधिकृत भाषा आहे.
सिद्धी- अरे हो, 2011 च्या जनगणनेनुसार भारतात मराठी भाषिकांची एकूण लोकसंख्या सुमारे 14 कोटी एवढी आहे.

स्नेहल- हे सगळं जाऊ द्यात पण; तुम्हा सगळ्यांना तर, माहीत नसेलच….
मराठी मातृभाषा असणाऱ्या लोकांच्या संख्येनुसार मराठी ही जगातील दहावी व भारतातील तिसरी भाषा आहे.

माधव- म्हणून मराठी भाषेचे जतन करणे व संवर्धन करणे खूप गरजेचे आहे.

स्नेहल- आपण सगळ्यांनी मिळून मराठी भाषा व तिच्या प्रकारावरचं ‘भाषा दरबार’ नाटक पाहायला जायचं का?
( इतर सगळी चारही पात्रे बोलताना-) हो हो जाऊया.त्यामुळे मराठी भाषेविषयी आणखी माहिती मिळेल.

भाग दोन

(संध्याकाळी सहाला बालगंधर्व नाट्य मंदिरात सगळ्यांचा प्रवेश होतो. आणि नाटक पाहत असताना स्टेजवर…. )

(स्टेजवर प्रथम जोशी व कुलकर्णी पदार्पण करतात.)

कुलकर्णी- अहो, जोशी कुठे निघालात?

जोशी- कुठे नाही हो, जरा बायकोने रेशनच्या दुकानातून रेशन आले का? ते विचारायला लावले.

कुलकर्णी- मग जोशी…. “तुम्ही येणार नाही का?’ मराठी राजभाषा गौरव दिनाच्या’ कार्यक्रमाला.”
जोशी- येणार आहे. पण मला वाटतं, आता मराठी भाषा बहुतेक लोप पावणार वाटतं.
कुलकर्णी- का हो, जोशी बुवा..?
असं का वाटतं तुम्हाला –
जोशी- काही नाही, कुलकर्णी; पण आता तिचा वापर कोण करत? इतकंच काय, सहसा पाहिलं तर मराठी शाळा पण आता ओस पडू लागल्या आहेत. म्हणजेच बंद पडू लागल्या आहेत.
कुलकर्णी-( मोठमोठ्याने हसत) असं का म्हणता जोशी. तुम्हीच बघा ना हातात….
जोशी- हातात काय आता.
कुलकर्णी- अहो जोशी बुवा, त्या रेशन कार्ड वर पण कुसुमाग्रजांनी स्वातंत्र्याच्या पन्नासाव्या वर्धापनदिनी मराठी भाषेच्या प्रसार आणि प्रचारासाठी लिहिलेली कविता आहे.
जोशी-( केशरी रेशन कार्ड पुढेमागे करत पाहतात , पाठीमागे एक कविता पाहून म्हणतात.) अरे खरंच की—
कुलकर्णी- (आता जोशींच्या हातातील रेशन कार्ड घेत पुढेमागे करत वाचू लागतात.)

पन्नाशीची उमर गाठली
अभिवादन मज करू नका
मीच बनवते हात जोडूनी
वाट वाकडी धरू नका.

खरंतर जोशीबुवा, शासन मराठीच्या संवर्धनासाठी एवढं पाऊल उचलत आहे तर आपणही आपल्या मराठी भाषेच जतन करायला हवं. नाही का?
आणि म्हणूनच अगदी मराठीला सन्मान मिळवून देण्यासाठी आयुष्यभर झटलेल्या कुसुमाग्रज यांचा जन्मदिवस आज आपण’ मराठी राजभाषा गौरव दिन’ म्हणून साजरा करतो. बरं का जोशी बुवा!

( थोड्यावेळात धोतराचा सोगा सावरत परांजपे आणि देशपांडे येतात)
देशपांडे- काय चाललंय दोघा मित्रांचं. कार्यक्रमाला जायची तयारी झाली नाही का अजून?
जोशी – नाही हो देशपांडे, अजून ‘मोहिते’ आणि ‘भावे’ यायचे आहेत ना!
परांजपे -( पाठीमागे पहात )
“हे घ्या, आले ते दोघे.”
(परांजपे आणि देशपांडे आता बोलू लागतात)
देशपांडे- आपल्या मराठी भाषेत एक गोडवा, भावनिकता व
आपलेपणाबरोबरच त्या त्या प्रांतातला ठसका पण जाणवतो.नाही का हो भावे?
भावे- हो हो नक्कीच. आता हेच बघा ना!
आपल्या मराठीचे दोन प्रकार पडतात 1) म्हणजे प्रमाणभाषा आणि 2) म्हणजे बोलीभाषा
मोहिते – अहो, नुसते दोन प्रकार पडत नाहीत.तर प्रांताप्रमाणे ती वेगवेगळ्या ठसक्यात बोलली जाते. माहित आहे का तुम्हाला… आणि तिचे अनेक उपप्रकार पण पडतात.
कुलकर्णी- हो-हो,
कोकणी, अहिराणी, कोळी, मालवणी,कोल्हापुरी, पुणेरी असे कितीतरी…
जोशी- पुणेरी मराठीच म्हटलं तर बघा की,

“बोंबला! या यार कुंडवारशास्त्राचा सत्कार! च्यायला-”
किंवा
” ओढा!ओढा लेको पैसे! करा चैन खा रोज शिकरण खा! मटार उसळ खा! अगदी चैनीची परमावादी. ”
असं आपल्या पुणेरी भाषेत स्पष्ट, मोकळं आणि गोड बोलून जर कुणाचा अपमान करायचा असला तर तो पुणेरी भाषेत होतो. नाही का?
देशपांडे- अहो हे तर काहीच नाही,
पण ज्या भाषेत मराठी कमी आणि हिंदी जास्त असते अशा मुंबईकर मराठीची तर तऱ्हाच न्यारी.
ती बघा कशी बोलतात ते-
” इधरकु जाने के लिए कोणती बस पकडनेकी. ”

( आता त्यांच्या या वाक्यानं जोशी कुलकर्णी मोहिते भावे पोट धरून हसत)
खरयं,खरयं देशपांडे,बरोबर बोलतायं.
कुलकर्णी- हे बघा मित्रांनो, कोल्हापुरी मराठी भाषा तर रांगडेपणाचा आणि उधळेपणाचा बाज घेऊन येते.
मोहिते – कशी…. कशी….!
कुलकर्णी-” यायला लागतंय नाही म्हणायचं न्हायं, यंदा द्यायचा दणका काढून,” अशी रुपेरी वाक्य वापरून वापरली जाते.
भावे – बरोबर बोलताय कुलकर्णी, अगदी बरोबर.
कुलकर्णी- तर कट्ट्यावरची कोल्हापुरी मुलं
‘ काय भावा, नाद नाही करायचा,’ असं बोलताना दिसतात.
मोहिते- अहो, हे तर काहीच नाही कुलकर्णी.
पण नागपुरी मराठी बघितलीत का?
त्यात तर काही गीतातून नागपुरी आणि वऱ्हाडी वेगळी करता येतच नाही.
कुलकर्णी- ती कशी बुवा.
मोहिते –

का वो सांगू माझ्या कर्माची गत
हातची बांगडी माये टिचकली!
अवास पुनव सये बोथरीच्या झाल्लरी
ठिगराचे उसलें धागे आली बंकट डिग्री,
हातची बांगळी माये टिचकली!

भावे- अहो वऱ्हाडीतल्या तर म्हणी बघितल्यात का कधी?
देशपांडे-कोणत्या….? कोणत्या….? वो भावे.
भावे-” आला चेव तं केला देव, नाहीतर हर हर महादेव. ”
देशपांडे- म्हणजे याचा अर्थ काय?
भावे- नियमाने न वागता अगदी लहरीपणाने वागणे असा त्याचा अर्थ होतो.

दुसरी म्हण बघा,
” इहीन आली ठाकत ठाकत
हवाई गेला लपत लपत. ” म्हणजे वऱ्हाडात विहीन व व्याही समोरासमोर येत नाहीत.
जोशी- आता इतकं सगळं असूनही मराठी भाषा नाहीशी का होत आहे?
कुलकर्णी- आज-काल गावाकडची मुलंही इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत शिकत आहेत. त्यांना इंग्रजी बोलता येत; पण आपल्या भावना आणि विचार जसे ही मुलं मराठीतून मांडू शकतात तसे इंग्रजीतून मांडू शकत नाहीत. त्यामुळे हल्लीच्या मुलांची मराठी भाषा ही उस्फुर्त न वाटता रोबोटिक वाटते.
हीच मराठी भाषेची खरी खंत आहे.
थोड्यावेळात सगळीकडे थोडी निस्तब्धता जाणवते.

आणि स्टेजवर सगळे म्हणजे,जोशी, भावे,मोहिते, देशपांडे एकत्र येऊन म्हणतात-
कसा वाटला आजचा हा ‘भाषा दरबार.’

थोड्याच वेळात सगळीकडे टाळ्यांचा कडकडाट व्हायला सुरुवात होते.

भाग तीन

दुसऱ्या दिवशी नाटक पाहिल्यावर सगळी मुलं भेटतात व आपल्या राजभाषेवर बोलू लागतात.

स्नेहल- काय ह, सगळ्यांना कसा वाटला कालचा ‘भाषा दरबार.’
माधव- चांगलाच होता की, मला तर हेही माहित नव्हतं की, प्रांता- प्रांताप्रमाणे मराठी भाषा बदलली जाते.
स्नेहल- अरे पण मित्रांनो, तुम्हाला माहित आहे का? गेल्याच वर्षी 3 ऑक्टोबर 2024 रोजी पाली, प्राकृत, बंगाली, आसामी या भाषांबरोबर मराठीलादेखील अभिजात भाषेचा दर्जा मिळालेला आहे.
सागर – आता कोणत्याही भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळणं हे काय आणखी नवीन.
स्नेहल- अरे ‘अभिजात भाषा’ हा वैशिष्ट्यपूर्ण भाषेला भारत सरकारद्वारे दिला जाणारा एक दर्जा आहे.
सिद्धी – पण, त्यात नेमकं काय असतं?भाषेला असा अभिजात दर्जा मिळवण्यासाठी काही निकष असतात का?
स्नेहल- हो-हो,असतात की…!
सिद्धी – कोण, कोणते बरं?
पूजा -पहिला निकष म्हणजे,
भाषा प्राचीन आणि त्यातील साहित्य श्रेष्ठ असावे.
दुसरा निकष म्हणजे,
भाषेची वय दीड ते अडीच हजार वर्षाचे असावे.
स्नेहल- हो-हो, मी पण हे नियम ऐकलेत. मला वाटतं-
तिसरा निकष म्हणजे भाषेला स्वतःचे स्वयंभूषण असावे.
आणि चौथा निकष म्हणजे प्राचीन भाषा आणि तिचे आधुनिक रूप यांचा गाभा कायम असावा,हो ना गं !
पूजा -अगदी बरोबर.
माधव- पण याचा नेमका भाषेसाठी कसा फायदा होतो?
स्नेहल – हा दर्जा ज्या भाषांना दिला जातो. त्या भाषेच्या सर्वांगीण विकासासाठी केंद्र सरकारकडून त्या त्या राज्याला भरीव अनुदान दिले जाते.
सागर – पण मघाशी तू म्हटल्याप्रमाणे, कोणतीही भाषा प्राचीन व त्यातील साहित्य श्रेष्ठ असावं. या नियमाप्रमाणे मराठीमध्ये असे कोणते साहित्य प्राचीन आणि श्रेष्ठ आहे.
स्नेहल- तू विचारतो ते अगदी बरोबर आहे; पण तुम्हाला माहित आहे का…..?
मराठी भाषेतील ग्रंथधनाचे पुरावे बाराव्या, तेराव्या शतकापासून आढळतात.
त्यात लीळाचरित्र, ज्ञानेश्वरी, विवेक- सिंधू यांसारख्या ग्रंथांचा आधार दाखवला जातो.
माधव- पण या अभिजात दर्जाचे भाषा संवर्धनासाठी कोणते फायदे होऊ शकतात का?
सिद्धी- होतात ना!
मराठीच्या बोलींचा अभ्यास करण्यासाठी, संशोधन करण्यासाठी, इतकंच काय साहित्यसंग्रह करून ठेवण्यासाठी होतो.
स्नेहल- अगदी बरोबर.
तर याचा फायदा हा भारतातील 450 विद्यापीठांमध्ये मराठी शिकवण्याची सोय करण्याकरतादेखील होईल. तसंच प्राचीन ग्रंथ अनुवादित करणे व महाराष्ट्रातील 1200 ग्रंथालयांना सशक्त करण्यासाठीदेखील होईल.
पूजा – हो हो, मराठीच्या उत्कर्षासाठी काम करणाऱ्या संस्था, व्यक्ती, विद्यार्थी अशा साऱ्यांना मदत करण्यासाठी केंद्र सरकारकडून भरीव निधी देखील मिळू शकतो.
सिद्धी – आणि हे सगळं आहेच पण तुम्हा सगळ्यांना माहीत असायला हवं की मागच्याच वर्षी म्हणजे2024 लाच रिद्धपूर येथे मराठी भाषा विद्यापीठ सुरू झाले आहे.
सागर – अशाप्रकारे माय मराठीचा गौरव केल्याबद्दल केंद्र शासनाचे आपण खूप खूप आभार मानायला हवेत.
माधव- हो पण केंद्र शासनाबरोबरच आपण महाराष्ट्रीयन म्हणून देखील इथून पुढे मराठी भाषेचे संवर्धन व जतन करायला हवे. नाही का?
स्नेहल- हो हो, अगदी बरोबर.
म्हणून तर ‘सुरेश भट’ म्हणतात त्याप्रमाणे आपण सारे म्हणूयात-

सागर –
लाभले आम्हास भाग्य
स्नेहल- बोलतो मराठी
सिद्धी – जाहलो खरेच धन्य
स्नेहल- ऐकतो मराठी
माधव- धर्म,पंथ, जात एक
स्नेहल- जाणतो मराठी
पूजा – एवढ्या जगात माय
स्नेहल – मानतो मराठी.

सगळे एकत्र मिळून-
एवढ्या जगात माय
मानतो मराठी, मानतो मराठी, मानतो मराठी.