छकुली.. एक संघर्षमय प्रवास

ती एक छकुली… नावाप्रमाणेच नाजूक आणि निरागस, पण तिच्या आयुष्यात तिच्या नावासारखं सोपेपण कधीच आलं नाही. ती कायमच सर्वांची लाडकी होती, पण तिच्या आत खोलवर रुजलेल्या खऱ्या प्रेमाला आणि आपुलकीला ती आयुष्यभर पोरकीच राहिली. बाहेरून तिचं आयुष्य कितीतरी सुंदर आणि सुखाचं वाटायचं सर्वांना, जणू काही तिला कोणतीच काळजी नाही. पण तिच्या अंतरीची वेदना, तिच्या मनात दडलेले दुःख, तिच्या डोळ्यांतील कोरडे अश्रू ना कुणाला दिसले, ना कुणी ते समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. तिच्या मनात साचलेल्या भावनांचा डोंगर हळूहळू तिला आतून पोखरत होता.
तिचा जन्म झाला तेव्हा घरात आनंद तर होता, पण तो क्षणभंगुर ठरला. “मुलगी झाली!” हे शब्द कानावर पडताच, घरात एक प्रकारची काळोखी शांतता पसरली. “मुलगा हवा होता,” हे वाक्य तिला कळत्या वयापासूनच ऐकायला मिळालं होतं, जणू काही ती जन्माला येऊनच एक मोठी चूक केली होती. तिच्या अस्तित्वालाच एक नकोसा दुय्यम दर्जा मिळाला. तिच्या भावना, तिचे विचार, तिच्या अपेक्षा याला घरात कधीच किंमत दिली गेली नाही. ना कुणी तिचं मन ओळखलं, ना तिला कधी समजून घेतलं. तिच्या लहानग्या मनात नेहमीच एक अनामिक पोकळी राहिली, जी भरून काढण्यासाठी तिला कुणीच मिळालं नाही. तिच्या डोळ्यांतून न येणारे अश्रू तिच्या मनात रोज साचत होते, आणि त्या प्रत्येक थेंबात ‘मी नको होते का?’ हा प्रश्न दडलेला असायचा. वडिलांपाशी हट्ट करायचे, खेळणी मागायचे, नवे कपडे मागायचे असे सर्व भाऊ करत असत. त्यांचे हट्ट कधी पुरे होत, तर कधी नाही; पण छकुलीला कधीच स्वतःसाठी काही मागण्याचा धीर झाला नाही. तिला माहित होतं की तिच्या मागण्यांना कधीच गांभीर्याने घेतलं जाणार नाही. तिचे ओठ शिवले गेले होते, आणि तिच्या इच्छा तिच्या आतच घुसमटून राहत होत्या.
घरात ती एका सावलीसारखीच होती – तिचं अस्तित्व असूनही जणू ते कोणाला दिसतच नव्हतं, किंवा दिसलं तरी ते जाणूनबुजून दुर्लक्षित केलं जात होतं. तिच्या निरागस चेहऱ्यामागे भविष्याची एक खोल चिंता दडलेली होती, एक अनामिक भीती तिला सतत घेरून असायची. कारण तिला तिच्या लहानग्या वयातच हे जाणवलं होतं की तिला स्वतःच आपलं नशीब घडायचं आहे, कुणाच्याही मदतीशिवाय. प्रत्येक दिवशी, आरशात स्वतःला पाहताना, तिला स्वतःच्याच डोळ्यांत एक निराधारपणा आणि एक दुर्दम्य इच्छाशक्तीचे मिश्रण दिसायचे.
बालपणी भावांबरोबर शाळेत घातले खरे, पण तिचा शैक्षणिक प्रवास हा काट्यांनी भरलेला होता. तिला कधीही नवीन पुस्तक किंवा कोरी वही मिळाली नाही. भावांची जुनी, फाटकी पुस्तके, त्यांच्या वापरलेल्या वह्या, त्यावरची खोडलेली अक्षरे आणि चित्रं, हेच तिचं अभ्यासाचं साहित्य होतं. जे काही मिळालं, त्यातच तिने समाधान शोधलं. पण हे समाधान नव्हते, ती एक प्रकारची नाइलाज होती. त्या फाटक्या पुस्तकांच्या पानांतून ती ज्ञान वेचत राहिली. कधीतरी तिच्या शेजारची मैत्रीण, जी सुस्थितीत होती, तिला तिच्या पुस्तकं द्यायची किंवा नवीन पुस्तकातून पाहून लिहायला द्यायची. तिच्या त्या मैत्रीणीच्या मदतीशिवाय तिचा अभ्यास करणं खूप कठीण झालं असतं. तिच्या त्या मैत्रीणीच्या मदतीला ती कधीच विसरली नाही; मैत्रीण तिच्यासाठी केवळ एक आधार नव्हती, तर एक आशेचा किरण होती, तिच्या जीवनातील अंधारात चमकणारा एक छोटासा दिवा. शाळेत ती नेहमीच हुशार होती, शिक्षकांच्या नजरेत ती चमकत असे, पण तिच्या शिक्षणाचा प्रवास हा एकाकी आणि संघर्षाचा होता. तिच्या प्रयत्नांना घरातून फारसा पाठिंबा नसतानाही, तिने ज्ञानाची भूक कधीच कमी होऊ दिली नाही. तिला माहित होतं की शिक्षण हेच तिचं एकमेव शस्त्र आहे, ज्यामुळे तिला या परिस्थितीवर मात करता येईल आणि स्वतःसाठी एक वेगळं स्थान निर्माण करता येईल. तिच्या लहानग्या मनात एक स्वप्न होतं – शिकायचं, मोठं व्हायचं आणि आपल्या पायावर उभं राहायचं, जेणेकरून तिला कधीच कुणाच्या उपकाराखाली राहावं लागणार नाही, आणि तिचं अस्तित्व कुणीही दुर्लक्षित करू शकणार नाही. तिच्या डोळ्यांत भविष्याचं एक उज्वल चित्र होतं, पण त्या चित्रापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग किती खडतर आहे, याची तिला पुरेपूर कल्पना होती.

भाग दुसरा 🌹संसारी जीवन🌹
मोठी झाल्यावरही तिच्या नशिबी संघर्षच होता. जेव्हा तिचं लग्न ठरलं, तेव्हा तिच्या डोळ्यांत एक नवी आशा चमकली. तिला वाटलं की आता तरी तिला प्रेम आणि आपुलकी मिळेल, एक असं घर जिथे तिची किंमत केली जाईल, जिथे तिला समजून घेतलं जाईल. तिच्या आत खोलवर दडलेल्या प्रेमाच्या भुकेला आता तरी निवारा मिळेल, असं तिला वाटलं. पण नियतीने तिची पुन्हा एकदा कठोर परीक्षा घेतली. सासरही तिच्या माहेरसारखंच होतं, किंवा काही बाबतीत त्याहूनही वाईट. तिथेही तिला मनासारखं प्रेम मिळालं नाही. नवऱ्याचे आणि सासरचे दुर्लक्ष तिला सवयीचे झाले होते. तिला घरात फक्त एक गृहिणी म्हणूनच वागणूक मिळे, तिचं काम फक्त घर सांभाळणं आणि मुलांची काळजी घेणं एवढंच होतं. तिच्या भावनांना, तिच्या मतांना, तिच्या स्वप्नांना काहीच किंमत दिली जात नसे. तिला एक व्यक्ती म्हणून कधीच स्वीकारलं गेलं नाही.
तिच्या अस्तित्वाला तिथेही एक अस्पृश्य सावलीसारखं वागवलं गेलं. तिला अनेकदा एकटेपणा जाणवे, पण ती कधीच तक्रार करत नसे. तिच्या डोळ्यांतून अश्रू कधी ओघळले नाहीत, कारण तिला माहित होतं की ते अश्रू पुसणारं कुणी नाही. तिचे अश्रू तिच्याच मनात जिरून जात, एक अदृश्य ओझं बनून तिची प्रत्येक श्वास कोंडत असे. तिला फक्त एकाकीपणाचा सामना करायचा होता आणि तो तिने शांतपणे स्वीकारला.
तिने आपल्या मुलांवर खूप प्रेम केलं. त्यांना तिने आपल्या आयुष्यात मिळालेली कमतरता जाणवू दिली नाही. त्यांना तिने भरभरून प्रेम दिलं, त्यांना शिकवलं, त्यांचे चांगले संस्कार केले. मुलांसाठी ती एक आदर्श आई होती, एक आधारस्तंभ होती. मुलांच्या निरागस चेहऱ्यात तिला तिच्या आयुष्याची खरी ओळख सापडली, त्यांच्या हसण्यात तिला स्वतःचं हरवलेलं बालपण पुन्हा दिसायचं. पण तिच्या मनात कायम एक खोलवर दडलेली खंत राहिली की तिला कधीच तिच्या नवऱ्याकडून किंवा सासरच्यांकडून प्रेम आणि सन्मान मिळाला नाही. तिच्या आयुष्यात प्रेमाची आणि आपुलकीची जागा नेहमीच रिकामी राहिली.
ती आयुष्यभर दुसऱ्यांच्या गरजा पूर्ण करत राहिली, पण तिच्या स्वतःच्या हृदयातील रिकामपण तसंच राहिलं.मात्र, छकुलीने कधी हार मानली नाही. तिच्या मनातील आत्मविश्वासाची ज्योत कधीच विझली नाही. तिने आपलं दुःख मनात ठेवून, स्वतःच्या पायावर उभं राहायचं ठरवलं. तिला माहित होतं की तिला स्वतःच काहीतरी करावं लागेल. प्रत्येक रात्री, जेव्हा सर्वजण झोपलेले असत, तेव्हा ती तिच्या भविष्याची स्वप्ने विणत असे, त्या स्वप्नांमध्ये तिच्या आत्मसन्मानाची ज्योत तेवत असे. तिने घरबसल्या छोटंसं काम सुरू केलं. सुरुवातीला ती शिवणकाम करायची, नंतर तिने काही खाद्यपदार्थ बनवून विकायला सुरुवात केली. तिचं काम इतकं चोख आणि चवीला उत्तम होतं की हळूहळू तिला खूप ऑर्डर्स येऊ लागल्या. तिने आपल्या कष्टाने आणि जिद्दीने ते काम वाढवलं. तिला रात्रीचा दिवस करावा लागला, पण तिने कधीच थकवा जाणवला नाही.
तिच्या कष्टाचे फळ तिला मिळाले आणि ती आर्थिकदृष्ट्या सक्षम झाली. तिने मुलांचे शिक्षण पूर्ण केले, त्यांना उच्च शिक्षण घेण्यास प्रोत्साहन दिले आणि त्यांना समाजात एक चांगले स्थान मिळवून दिले. तिने स्वतःच्या कमाईतून एक छोटेसे घरही बांधले. पण या सर्व यशामागे तिच्या मनात एक शांत वेदना कायम होती, जी तिला कधीच व्यक्त करता आली नाही. तिने जगाला आपलं सामर्थ्य दाखवून दिलं, पण तिच्या मनातल्या एकाकीपणाचा आरसा तिलाच नेहमी तिच्या ध्येयाची आठवण करून देत होता. तिचं आयुष्य एकाकी असलं तरी, तिने कोणावरही अवलंबून न राहता आपलं अस्तित्व निर्माण केलं. तिने जगाला दाखवून दिलं की एखादी व्यक्ती एकटी असली तरी ती स्वतःच्या बळावर काय करू शकते, आणि तिच्या शांत संघर्षातूनच तिने तिच्या आयुष्याला एक नवा अर्थ दिला.

भाग तिसरा🌹 वृद्धाश्रम🌹
आज छकुली एक वृद्ध स्त्री होती. तिच्या चेहऱ्यावर आता तिच्या आयुष्यातील अनुभवांच्या सुरकुत्या स्पष्ट दिसत होत्या, पण तिच्या डोळ्यांत एक प्रकारची अथांग शांतता आणि कडवट समाधान होतं. तिने आपलं संपूर्ण आयुष्य इतरांसाठीच वेचलं होतं. तिने मुलांना घडवलं, त्यांना मोठं केलं, त्यांच्या प्रत्येक गरजा पूर्ण केल्या. आपल्या आयुष्यातील प्रत्येक श्वास तिने त्यांच्यासाठी घेतला होता, जणू तिचे जीवन म्हणजे त्यांच्या स्वप्नांचाच एक आरसा होता. तिचे कष्ट, तिचे प्रेम, तिचे त्याग हे मुलांनी सोयीस्करपणे विसरून टाकले होते. ते आपापल्या संसारात, त्यांच्या नवीन जीवनात पूर्णपणे रमले होते. त्यांच्याकडे आता तिच्यासाठी वेळ नव्हता. ती त्यांच्या आठवणींच्या गर्दीतही एकाकी होती, जणू त्यांच्या जीवनातील एक अनावश्यक पान.
एके दिवशी तिच्या मुलांनी तिला जवळ बोलावले. छकुलीला वाटलं की कदाचित ते तिला बाहेर फिरायला घेऊन जातील किंवा तिच्यासाठी काहीतरी खास योजना असेल. तिच्या मनात एक लहानगी आशा पुन्हा जागृत झाली होती, ‘कदाचित आता तरी त्यांना माझी आठवण येईल!’ पण त्यांच्या बोलण्यात एक प्रकारची औपचारिकता आणि थंडपणा जाणवला. त्यांनी तिला सांगितले की, “आई, तू आता खूप थकली आहेस, तुला आराम करायला हवा. आम्ही तुझ्यासाठी एका चांगल्या वृद्धाश्रमात जागा पाहिली आहे. तिथे तुला सर्व सोयी मिळतील आणि तुझी चांगली काळजी घेतली जाईल.” हे शब्द ऐकून छकुलीला धक्काच बसला. तिच्या काळजावर घाव बसला, तिच्या आयुष्याची इमारत एका क्षणात कोसळली. ज्या मुलांसाठी तिने आपलं सारं आयुष्य खर्ची घातलं, ज्यांना तिने तळहाताच्या फोडाप्रमाणे जपलं, त्यांनीच तिला आता परकं केलं होतं, जणू ती एक ओझं होती. तिच्या डोळ्यांत पाणी तरळलं, पण तिने ते अश्रू डोळ्यातच थोपवले. तिला माहित होतं की या कोरड्या डोळ्यांमागे दडलेली वेदना कुणाला दिसणार नाही, आणि कुणी ती समजून घेणार नाही. तिने कोणताही आक्षेप घेतला नाही, कोणतीही तक्रार केली नाही. तिने शांतपणे त्यांच्या निर्णयाचा स्वीकार केला, कारण तिला माहित होतं की आता बोलून काही उपयोग नाही. तिच्या मौनात एक दीर्घ श्वास होता, ज्यात तिच्या जीवनातील सर्व अपेक्षेभंग दडलेले होते.
आज ती एका वृद्धाश्रमात राहते. इथे तिला तिच्यासारख्याच अनेक कथा भेटतात. इथे तिला इतर रहिवाशांकडून आणि कर्मचाऱ्यांकडून आपुलकी मिळते, त्यांचे बोलणे ऐकून मन हलके होते, पण ती तिच्या कुटुंबाची, तिच्या मुलांची, नातवंडांची उणीव कधीच भरून काढू शकत नाही. तिला आजही आपल्या लहानपणीचा तो एकाकीपणा आठवतो, तिच्या संसारी जीवनातील उपेक्षा आठवते आणि आता वृद्धापकाळातील ही परकेपणाची भावना तिला पुन्हा एकदा जाणवते. तिचं आयुष्य एका वर्तुळासारखं होतं, जिथे सुरुवातही एकाकी होती आणि शेवटही एकाकीच होता. पण या सर्वातही, ती अजूनही “छकुली”च आहे. आता तिच्या चेहऱ्यावर एक शांत समाधान आहे. तिने आपलं आयुष्य स्वतःच घडवलं, भले तिला कुणी साथ दिली नाही. तिने स्वतःच्या कर्तृत्वाने जगलं आणि आता ती शांतपणे आपल्या आयुष्याच्या शेवटच्या दिवसांची वाट पाहत आहे, जिथे तिला कदाचित खऱ्या अर्थाने शांतता आणि मोकळेपणा मिळेल. तिने कधीही कुणाकडून काही अपेक्षा ठेवली नाही आणि म्हणूनच तिला मिळालेल्या या एकाकीपणाचा तिने शांतपणे स्वीकार केला. तिच्या आयुष्याची गाथा ही केवळ एकाकीपणाची नव्हती, ती होती एका स्त्रीच्या दुर्दम्य इच्छाशक्तीची आणि आत्मविश्वासाची, जिने समाजाच्या अपेक्षा झुगारून, परिस्थितीशी एकटीने संघर्ष करून, स्वतःच्या हिमतीवर आपलं एक वेगळं अस्तित्व निर्माण केलं.
~अलका शिंदे